Sıvılar içindeki kristallerin erimesi veya çözülmesi, sıvının miktarı, kristallerin miktarı ve o sıvının kimyasal ve fiziksel özelliklerine bağlıdır. Bunu bir örnekle açıklamak istiyorum. Örneğin hepimiz çok iyi biliriz ki bir kaşık tuz 1 çay bardağı su içinde kolayca çözünürken bardağa 2 kaşık tuz daha eklesek tuzun hepsi erimeyebilir. Suyu ısıtsak veya asit derecesini değiştirsek tuzun erime derecesi de değişir. Benzer şekilde tükettiğimiz gıdalar ve içeceklerimiz idrarın yapısını etkiler.
İdrardaki asit miktarı (pH düzeyi) böbrek taşı oluşumunu etkileyen önemli bir faktördür. İdrar pH’ı düştükçe asiditesi artar, yükseldikçe alkali hale gelir. Asidik idrar bazı taş (ürik asit ve sistin) kristallerinin oluşumunu sağlar. Ayrıca vücuttaki asit-baz dengesi idrardan sitrat atılımını etkiler. Sitrat kalsiyum okzalat taşlarının oluşumunu engelleyen çok önemli bir maddedir.
İçeceklerin idrar pH’ına ve sitrat atılımına etkisi içeriklerindeki bikarbonat ve sitrat varlığına bağlıdır. Bikarbonat içeren mineral suları idrar asitini azaltıp alkali hale getirir ve idrardaki sitrat miktarını artırır. Limon suyu sitrat açısından oldukça zengindir. Limon suyu ile alınan sitrat bağırsaklardan emilip bikarbonata dönüştürülür ve idrar pH’ını yükseltip sitrat miktarını artırır.
Özellikle ürik asit ve sistin taşı olan hastalarda idrarın asit miktarını azaltıp, alkali hale getirerek kristallerin oluşmasını engellemek amaçlanır. Özellikle idrar pH düzeyini 6.5 ve üzerine çıkarmak hedeflenir. İlaç tedavisinde hastalara idrarın asit düzeyini azaltıp alkali hale getirecek ilaçlar verilir .
Kalsiyum okzalat kristallerinin oluşmasını engelleyen madde ise sitrattır. Gıdalarla alınan sitrat bağırsaklardan emilerek bikarbonata dönüştürülür ve idrar pH’ının artmasına ve sitratın idrarla atılmasın sebep olur.
SİTRATTAN ZENGİN İÇECEKLER TAŞ OLUŞUMUNU ÖNLER Mİ?
Meyve sularının etkinliği içerdikleri sitrat ile alakalıdır. Turunçgiller sitrattan oldukça zengindir. Diyetle alınan sitrat karaciğerde bikarbonata çevrilir ve bu bikarbonat idrar asit miktarını azaltır ve sitrat atılımını artırır. İdrarla böbrekten süzüldükten sonra sitratın bir kısmı böbrekten tekrar geri emilir. Atılan net sitrat seviyesini belirleyen vücuttaki asit-baz dengesidir. Sonuçta diyetle alınan bikarbonat (alkali içecekler) ve sitrat, idrar asit (pH) ve sitrat düzeyini etkiler.
KALSİYUM OKZALAT TAŞLARI VE İÇECEKLERİN ETKİSİ
Tekrarlayan taş hastalarında en sık karşılaşılan taş tipi kalsiyum okzalat taşları olup, tüm taşların %75’ini oluşturur. Sitrat kalsiyum okzalat kristallerinin oluşmasını, kümelenip topaklanmasını ve büyümesini engeller. Hipositratüri idrarla sitrat atılımının azalmasıdır ve taş hastalarında sık karşılaşılan bir durumdur.
Bikarbonat içeren mineral suları idrarı alkali hale getirir ve sitrat atılımını artırarak kalsiyum okzalat taşı oluşumuna karşı koruyucu etki gösterir. Günlük 60mEq sodyum bikarbonat ve aynı doz potasyum sitrat kullanan kalsiyum taşı hastalarının karşılaştırıldığı araştırmada benzer etkiler gözlenmiştir. Bikarbonatlı içeceklerle birlikte ek sıvı da alındığı için sitrat seviyesindeki artışa ilaveten idrar hacminde de artış ve kalsiyum okzalat doygunluğunda azalma gözlendi. Sonuç olarak kalsiyum okzalat taşı olan hastalarda bikarbonattan zengin mineral suları (günlük 1.5 veya 2 litre) önleyici olarak önerilebilir.
Limon suyu özellikle içerdiği sitrik asitten dolayı kalsiyum okzalat taşlarına karşı koruyucu etki gösterir. Portakal da sitrat içermesine rağmen koruyucu etkisi gösterilememiştir.
ÜRİK ASİT TAŞI OLANLAR NE İÇMELİ?
Böbrek taşlarının yaklaşık %10’unu ürik asit taşları oluşturur. Ürik asit proteinlerin yıkım ürünüdür. Asidik idrar (pH<6), düşük idrar hacmi (az sıvı tüketimi) ve hiperürikozüri (kanda ürik asit miktarındaki artış) ürik asit taşı oluşumunu artırır.
Asidik idrar ürik asit taş oluşumunun en önemli sebebidir. Ürik asit taşı olan hastaların büyük çoğunluğunda idrar asidiktir. Bunun iki sebebi vardır: vücut içinde asit üretiminin artması veya bu asiti dengeleyen (tamponlayan) amonyumun böbrek üretimi veya taşınmasında azalma. Asidik idrar ve yüksek ürik asit seviyesi idrarda ürik asit kristallerinin tortu-çökelti yapmasına sebep olur. İdrarın alkali hale gelmesi (pH’ın artması) ürik asitin çözülmesini sağlar. Kemolitik tedavi denilen yöntemle idrar pH seviyesi 7-7.2’ye çıkarılarak ürik asit kristalleri çözünür hale getirilir.
Ürik asit taşı hastalarının daha fazla meyve sebze barındıran lakto-ovo-vejetaryen diyetle beslenmeleri önerilir. Bu diyetle hayvansal ürünlerden yumurta, süt ve peynir tüketilir. İdrar asit seviyesini azaltmak için ayrıca ilaç tedavileri veya içecekler kullanılabilir. Bikarbonattan zengin mineral sularının özellikle idrarı alkali yaptığı için ilaçlar kadar etkin olduğu gösterilmiştir. 1715mg/L bikarbonat içeren mineral sularından günlük 2 litre tüketiminin ürik asit taşı için önleyici olduğu gösterilmiştir. Limon suyu tüketimi de benzer etkisi olduğu bilinmektedir.
SİSTİN TAŞI HASTALARI NELER İÇMELİ?
Sistin taşı hastalığı genetik geçişli (otozomal resesif), sistin, arjinin, ornitin ve lizin denilen amino asitlerin vücut içinde metabolizmasında olan bozukluk sonucu oluşan bir durumdur. Sonuçta idrarla çözünürlüğü düşük olan sistin kristalleşip taş oluşturur. İdrarın alkali hale getirilmesi yani asit seviyesinin azaltılması ve idrar hacminin artırılması sistin taşı hastalığının önlenmesinde çok önemlidir.
Sistin taşı olan hastaların idrar pH seviyesi 7.5 üzerine, alınan sıvı hacmi de günlük 4 litre üzerine çıkarılması önleyicidir. Geceleri idrar üretiminin devam etmesi için hastaların gece uyanıp sıvı almaya (1.5 litre/gece) devam etmesi önerilir. Limon veya bikarbonatlı mineral suları idrar asit seviyesini düşürmesi açısından faydalıdır.
Doç. Dr. A. Kadir Tepeler
Üroloji ve Taş Hastalıkları Uzmanı
